(Franz) Joseph Haydn (31 maart 1732 – 31 mei 1809) was een Oostenrijkse componist uit de klassieke periode. Al tijdens zijn leven was zijn muziek geliefd. Haydn had een groot aandeel in de ontwikkeling van de vierdelige symfonie en de sonate en gaf het strijkkwartet zijn vaste vorm.
Herkomst en jeugd
De vader van Joseph, Matthias Haydn, was meesterwagenmaker. Hij trouwde in 1728 met Maria Koller en vestigde zich in Rohrau. Op 31 maart 1732 werd Joseph geboren. Het gezin was niet rijk en verloor zes van de twaalf kinderen op jonge leeftijd. Matthias had zichzelf harp leren spelen en begeleidde de volksliedjes die in de avond thuis gezongen werden. Zo kreeg Joseph zijn eerste muzikale indrukken. Matthias trok na zijn leertijd als wagen-makersgezel door Duitsland en Oostenrijk. Hij bracht een harp mee naar huis en leerde zichzelf daarop spelen, hoewel hij geen noten kon lezen. Beide ouders zongen goed en Matthias begeleidde met de harp de Oostenrijkse volksliedjes, die in de avonduren in huize Haydn gezongen werden. Zo kreeg Joseph zijn eerste muzikale indrukken.
Joseph toonde al vroeg een opmerkelijk muzikaal talent. Hij had een mooie zangstem en wilde erg graag viool leren spelen. De mogelijkheden om zich muzikaal te ontplooien waren in het kleine plaatsje Rohrau zeer beperkt voor een jongen met zulke grote muzikale gaven. Een bezoek van een neef van vader Matthias, Johann Matthias Franck, zorgde voor een grote verandering in het leven van de kleine Joseph. Franck was hoofdonderwijzer en koordirigent in Hainburg en getrouwd met een halfzus van Haydns vader.
Op zesjarige leeftijd vertrok Joseph met Johann Matthias Franck naar Hainburg, waar hij een betere muzikale opleiding kon krijgen dan in Rohrau. Het leven in Hainsburg was een en al activiteit en in het begin had hij soms heimwee, maar al spoedig werd hij totaal in beslag genomen door de dagelijkse routine, die zeker aan zo’n jong kind hoge eisen stelde. Hij keerde alleen nog voor korte bezoeken naar het ouderlijk huis terug.
In 1740 bracht Karl Georg Reutter, kapelmeester van de Stephansdom in Wenen, een bezoek aan Hainburg. Hij was op zoek naar nieuwe koorzangers. Toen hij Joseph hoorde zingen, was hij zo onder de indruk dat hij hem als koorknaap in dienst nam. Zo begon Haydn zijn muzikale loopbaan als sopraan bij de Wiener Sangerknaben. Hij kreeg ook les in klavecimbel- en vioolspel. De gebruikelijke schoolvakken verdwenen naar de achtergrond. Ook later heeft Haydn het tekort aan ontwikkeling nooit kunnen inhalen en heeft hij zijn leven lang een grote bewondering gehad voor iedereen die meer belezen was dan hijzelf. Zijn muzikale ontwikkeling daarentegen ging met sprongen vooruit en dat had Haydn louter aan zichzelf te danken. Als zijn kameraden gingen spelen, nam hij zijn klavier onder zijn arm en ging naar de zolder om zonder gestoord te worden te kunnen oefenen.
Reutter bleek geen makkelijke man. Hij vond zijn eigen carrière belangrijker dan de opleiding en het welzijn van de koorknapen. Het kerkbestuur betaalde Reutter 700 gulden per jaar voor huisvesting en opleiding van een koorknaap. Dit bedrag was waarschijnlijk niet toereikend en Reutter verwaarloosde zijn pupillen, die slecht werden gevoed. Daardoor keken de jongens reikhalzend uit naar iedere gelegenheid dat het koor buiten de kerk moest zingen. Dan werden ze op lekker eten getrakteerd.
Ondanks het karige bestaan genoot Haydn volop van zijn verblijf in Wenen dat rond die tijd op zijn mooist was. Rond zijn vijftiende verjaardag werd Haydns stem, zoals te verwachten was, minder mooi. Hij kreeg de baard in de keel en deed zijn best om dit te verbergen. Maar toen keizerin Maria Theresia begon te klagen dat hij zo lelijk zong, was het duidelijk dat hij niet lang meer bij het koor zou blijven. In november 1749 knipte Haydn voor de grap de pruikstaart van een van de koorknapen af, zo gaat het verhaal. Daarmee gaf hij Reutter de kans om hem te ontslaan.
De eerste moeilijke jaren
Op een koude novembermorgen in 1749, zeventien jaar oud, stond Haydn op straat zonder geld of onderkomen. Door een gelukkig toeval kwam hij een jonge muziekleraar tegen die hij vaag kende. Johann Michael Spangler woonde met vrouw en kind op een kleine zolder en bood hem onderdak aan. Haydn studeerde goed en begon ook in opdracht te componeren. Hij hield zich in leven met kleine muzieklessen en gelegenheidsoptredens. Het waren magere jaren, maar hij bleef werken en studeren.
Een collega van Mathias Haydn, Anton Buchholz, leende de jonge arme componist geld en daarmee kon Haydn in 1752 een zolderkamer huren in het Michaelershaus aan de Kohlmarkt in Wenen. Hier woonde ook de beroemde Italiaanse dichter en libretto-schrijver Pietro Metastasio. Deze bezorgde hem een veelbelovende pianoleerling, Maria(nna) Martines, die Haydn drie jaar lang les gaf tegen kost en inwoning. Door haar kwam hij in contact met muziekliefhebbers uit hogere kringen.
In (waarschijnlijk) 1753 ging in Wenen zijn eerste opera in première: Der krumme Teufel. Het stuk had succes, maar werd kort daarna verboden, omdat een Weense edelman dacht dat hij de hoofdpersoon voorstelde en belachelijk werd gemaakt. Toch gaf deze ervaring Haydn moed en liet het zien dat hij over komisch talent beschikte.
Haydn leerde veel door klavecimbelsonates van Carl Philipp Emanuel Bach te bestuderen. In 1754 maakte hij kennis met de Italiaanse zangleraar Niccolò Porpora. Haydn hielp hem als een soort leerling en begeleider en in ruil daarvoor kreeg hij waardevolle lessen in zang en compositie. Porpora hielp Haydn om zijn Italiaans te verbeteren en gaf waardevolle kritiek op zijn eerste composities. Tijdens een van de reizen met Porpora ontmoette Haydn de componist Willibald Gluck.
Ook in 1954 kreeg hij het verdrietige nieuws dat zijn moeder op 47-jarige leeftijd was overleden. Zijn vader hertrouwde kort daarna met de jonge Anna Maria Seeder, een dienstmeid die drie jaar jonger was dan Joseph Haydn. In 1763 overleed ook zijn vader.
Langzamerhand begon Haydn naam te maken in Wenen. Op kamermuziekavonden maakte hij kennis met Karl Joseph von Fürnberg, die hem als violist in dienst nam. Voor deze gelegenheden schreef Haydn waarschijnlijk zijn eerste strijkkwartetten, die hem meteen bekendheid gaven. Hoewel hij van vroeg tot laat werkte, kon Haydn in deze periode voor het eerst zeggen dat hij van zijn muziek kon leven.
Eerste successen als componist
In 1758 werd Haydn kapelmeester bij graaf Ferdinand Maximilian von Morzin. Het jaarsalaris van tweehonderd gulden was niet hoog, maar wel genoeg om zekerheid te bieden. Voor het orkest van de graaf schreef hij zijn eerste symfonieën. Tijdens een uitvoering in de zomerresidentie van de graaf, in Lukavec, dirigeerde Haydn zijn eerste symfonie vanaf het klavecimbel. Het werk maakte grote indruk op het publiek. Kort daarna begon zijn lange loopbaan bij de machtige familie Esterházy.
Familie Esterházy
Na de dood van Morzin kwam Haydn in 1761 in dienst van prins Paul Anton Esterházy en daarna (na diens dood) van zijn broer prins Nikolaus. De familie Esterházy was één van de machtigste en rijkste families van Hongarije en hield van muziek en beeldende kunst. Dit betekende het begin van een lange carrière van bijna dertig jaar bij deze adellijke familie. Als vice-kapelmeester, later als kapelmeester, stond hij aan het hoofd van een groot orkest.
In dienst van de Esterházy’s schreef Haydn een enorme hoeveelheid muziek: symfonieën, strijkkwartetten, opera’s en kerkmuziek. De prinsen waren echte liefhebbers, maar eisten ook veel. Haydn werkte vaak geïsoleerd op het buitenverblijf Esterháza, ver weg van Wenen. Toch zei hij later dat juist deze afzondering hem had geholpen om zijn eigen stijl te ontwikkelen: “Ik stond afgezonderd van de wereld, niemand in de buurt kon mij verwarren, dus moest ik origineel worden.” Haydn bleef zo’n 30 jaar in dienst van de familie.
De reizen naar Londen
Na de dood van prins Nikolaus in 1790 kreeg Haydn meer vrijheid. Hij vertrok naar Londen, waar hij triomfen vierde. Zijn concerten waren een groot succes. Het Engelse publiek adoreerde hem, en hij verdiende er meer geld dan ooit tevoren. Hij bleef daar anderhalf jaar, kreeg een eredoctoraat aan de universiteit van Oxford en werd aan het hof ontvangen.
In deze periode schreef hij zijn zogenaamde Londense symfonieën, die nog altijd tot zijn bekendste werken horen. In Londen raakte hij sterk onder de indruk van Händels koormuziek. Hij maakte ook kennis met de jonge Beethoven, die korte tijd les bij hem nam toen hij weer in Wenen terug was. Beethoven had veel respect voor Haydn, al liep de samenwerking soms moeizaam.
Vriend Mozart
Een van de belangrijkste vriendschappen in Haydns leven was die met Wolfgang Amadeus Mozart. Ze hadden veel waardering voor elkaars werk en speelden soms samen in kamermuziekensembles. Haydn zei ooit over Mozart: “Hij is de grootste componist die ik ooit heb gekend, zowel persoonlijk als door naam.” De dood van Mozart in 1791 greep hem diep aan.
Laatste jaren en overlijden
Na zijn terugkeer uit Londen vestigde Haydn zich in Wenen. Hij bleef componeren, maar zijn gezondheid ging langzaam achteruit. Toch schreef hij nog enkele grote werken, waaronder Die Schöpfung (1798) en Die Jahreszeiten (1801), die tot zijn meesterwerken behoren.
Toen voelde Haydn dat zijn kracht opraakte. Hij vond het moeilijk met zijn achteruitgang om te gaan. Hij was dan ook zijn hele leven nauwelijks ziek geweest. Hij begon nog aan zijn derde oratorium Das Letzte Gericht, maar dat bleef onvoltooid. Het moet voor Haydn erg geweest zijn, dat hij in zijn laatste levensjaren niet meer kon componeren. De dood van zijn beide broers schokte hem diep. Johann Evangelist stierf op 10 mei 1805 en Michael (die overigens ook componist was en vooral bekend werd door zijn kerkmuziek) in augustus 1806. Begin 1809 was Haydn bijna volkomen invalide.
In de laatste jaren van zijn leven werd hij door vrienden en bewonderaars omringd. Napoleon, die Wenen in 1809 bezette, liet zelfs een erewacht voor zijn huis plaatsen om hem te beschermen. Haydn overleed datzelfde jaar op 31 mei, 77 jaar oud. Hij werd begraven in Wenen en later in 1820 overgebracht naar Eisenstadt, waar zijn graf nog steeds bezocht wordt.
De liefde en zijn privéleven
Haydn trouwde in 1760 met Maria Anna Keller, maar het werd geen gelukkig huwelijk. Maria Anna had weinig belangstelling voor muziek en toonde nauwelijks interesse voor het werk van haar echtgenoot. Hij was liever met haar jongere zus Therese getrouwd, maar zij ging als non naar een klooster. Er kwamen geen kinderen en de twee leefden steeds meer gescheiden van elkaar. Haydn zelf gaf later toe dat juist het ontbreken van kinderen ertoe bijdroeg dat hij gevoeliger werd voor de aandacht van andere vrouwen. Hij had dan ook verschillende relaties buiten zijn huwelijk.
Tijdens zijn dienst bij de familie Esterházy kreeg Haydn een langdurige relatie met de Italiaanse zangeres Luigia Polzelli, die in het hoforkest meezong. Uit brieven blijkt dat hij sterke gevoelens voor haar had en dat hij haar zelfs financiële steun beloofde voor de toekomst. De verhouding hield meerdere jaren stand, maar liep rond 1791 ten einde.
In Londen ontmoette Haydn de Engelse weduwe Rebecca Schroeter. Zij schreef hem een reeks hartelijke en liefdevolle brieven, die hij zorgvuldig bewaarde. Hun relatie was innig en volgens latere getuigen zou Haydn haar graag hebben gehuwd als hij niet gebonden was geweest aan zijn eerdere huwelijk. Hij droeg verschillende pianotrio’s aan haar op.
Ook de Weense artsenvrouw Marianne von Genzinger speelde een belangrijke rol in zijn leven. Haydn correspondeerde veel met haar, hielp haar met muziek en vond bij haar een vertrouwenspersoon. Haar plotselinge dood in 1793 greep hem diep aan.
Hoewel Haydns huwelijk weinig vreugde bracht, vond hij in deze vriendschappen en relaties warmte en emotionele steun.
Luister naar de muziek van Joseph Haydn
Stabat Mater, 1767, uitgevoerd door Orchestra Atalanta Fugiens.
6 symfonieën die Haydn in 1785 en 1786 schreef in opdracht van graaf d’Ogny, die ze liet uitvoeren door het Concert de la Loge Olympique in Parijs. Vandaar dat deze de Parijse symfonieën genoemd worden.
Piano Trio 38, 1795, opgedragen aan Rebecca Schroeter, uitgevoerd door Beaux Arts Trio.
Oratorium Die Schöpfung, 1798, uitgevoerd door Elbphilharmonie Orchester.
Oratorium Die Jahreszeiten, 1801, uitgevoerd door orkest Le concert d’Avers met het koor Octopus Symphony Chorus.
Baryton trio 124, uitgevoerd door Maddalena del Gobbo, Robert Bauerstatter en Tamás Varga in Slot Esterházy.
Mede geschreven door Ilse Steel
Bronnen:
Klassieke componisten Atrium
Muziek zonder woorden Kluwer
Neill Butterworth Haydn
Spectrum Componisten van A tot Z
Bladmuziek
Wilt u zelf het werk van Haydn spelen? Dan kunt u hier bladmuziek van het werk van Haydn vinden.
