In het begin werd er van alles in een soort potkachel gestookt. Alles wat kon branden ging erin. We noemen dat in de moderne tijd een allesbrander. Later kwam de kolenkachel om de kamer te verwarmen. Soms was het bovenste gedeelte helemaal vlak (ik meen dat men dat een buizenkachel noemde). Dit was een combinatie van verwarming van de huiskamer en koken. Er zaten gaten in waar men ringen van verschillende grootte in kon leggen en die in elkaar pasten. Het middelste gedeelte was dan een deksel. Als je het deksel eraf haalde, ontstond dus een gat en als je de ringen er één voor één uithaalde werd het gat groter. Daar zette je dan een pannetje of een ketel op. Het vuur brandde dus direct onder de pan of ketel. Om te voorkomen dat het in de huiskamer teveel naar eten stonk, werd er in de keuken vaak gekookt op een spiritus brander. Maar veel mensen hadden ook een kolenfornuis in de keuken. Die was ook plat aan de bovenkant maar het kookoppervlak was groter dan van de buizenkachel. Het kolenfornuis was soms ook voorzien van een oventje. Erg regelbaar was de warmte niet. Het was alles of niets.

Haard
De kachels in de kamer werden allengs mooier en compacter. Je noemde dat de haard en die had een klepje dat boven aan de voorkant zat waar je de kolen door naar binnen kon gooien. Vaak had de haard een roostertje aan de bovenkant dat je kon openen en dan kwam er een klein plat gedeelte tevoorschijn waar je een keteltje water op kon koken. De haard in de keuken aanmaken om daar een ketel water op te koken was natuurlijk veel te omslachtig en ook te duur om die aan te maken om alleen een keteltje water op te warmen.

Kolenboer
De kolen werden gebracht door de kolenboer. Dat was antraciet (die kooltjes glimden mooi en dat was eigenlijk de echte steenkool, maar dat kon niet iedereen zich permitteren), eierkolen/nootjes (kolengruis die in de vorm van een ei of blokjes geperst waren) of briketten (kolen die in de vorm van een baksteen geperst waren en die meestal voor het fornuis in de keuken gebruikt werden.

Bij het huis stond een grote bak en de kolenboer kwam dan voor de winter langs om deze te vullen. Met een kar vol met zakken steenkool kwam hij aan de deur en de zakken werden in de grote bak bij het huis leeggegooid. De kachel werd gevuld met een kolenkit. Die vulde je eerst met kolen uit de kolenbak. Dat deed je als kind vaak door de kolenkit door de kolen te slepen. Daardoor zat de buitenkant van de kolenkit vak nog onder het kolengruis. Je moest het er eigenlijk met een kolenschep indoen maar dat duurde veel te lang.

‘s Nachts was de kachel uit en ’s morgens moest je die aanmaken met oude kranten en aanmaakhoutjes. Daarom zat er bij de haard een deurtje aan de voorkant dat je open kon maken zodat je beter bij het rooster kon. Dat was nog een hele kunst. Meestal werden de houtjes en de krant besprenkeld met petroleum om dit proces wat gemakkelijker te laten verlopen. Als alles dan goed brandde gooide je er voorzichtig kolen op (en nog wat petroleum). Deed je dat te snel of met teveel kolen tegelijk dan ging het vuurtje uit en kon je weer van voor af aan beginnen. Iedere keer als het vuur te laag dreigde te worden gooide je er uit de kolenkit weer wat kolen bij.

Kolenconvector
Later was er ook nog een luxe uitvoering van de haard. Dat heette een kolenconvector. Daar zat een soort trechter in aan de bovenkant waar je wel een paar kitten kolen in kon gooien. Dan hoefde je niet zo vaak meer op de kachel te letten.

Gashaard
In 1959 ontdekte de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) het gasveld in Slochteren. Dat was het begin van het einde van de kolenindustrie en dat leidde tot het sluiten van de kolenmijnen in Limburg. Door heel Nederland werden gasleidingen aangelegd en naar iedere woning gevoerd. Vanaf dat moment had je een gashaard. Die was veel gemakkelijker in het gebruik. Die hoefde je ’s morgens alleen aan te maken met een ingebouwde elektrische ontsteker. Bovendien zat er een thermostaat op waarmee je de temperatuur kon regelen. In de keuken ontstond toen het gasfornuis. Dit is in vele huisgezinnen heden ten dage nog steeds de manier van verwarmen en koken.

Bijdrage/aanvulling van Dick Bertens

Tussen de kolenkachel en het aardgas hebben we nog een (kortere) periode van oliestook gekend. Bij ons thuis vroeger was dat eigenlijk geen succes: het olievat stond buiten op een ijzeren stelling en werd maandelijks (bij)gevuld door de olieboer, die middels een lange slang vanaf de straatzijde door de steeg achter het huis om, de olie naar het vat pompte.

Oliekachels konden vreselijk stinken! Door de zwaartekracht stroomde de olie vanuit het vat in een soort carburateur van de kachel, die de brandstof gedoseerd (mits het goed ging!) naar de verbrandingsruimte van de kachel leidde.

Wij hadden thuis twee oliekachels, waarvan er een kuren vertoonde. De eerder genoemde carburateur werkte allesbehalve naar wens. Soms zat het ding verstopt en brandde de kachel in het geheel niet, een andere keer bleef de zogenaamde vlotter hangen en stroomde de verbrandingsruimte vol. Het gevolg was dampvorming en een ontploffing, die we overigens allemaal overleefd hebben, maar die je van schrik de stuipen op het lijf joeg. Deze kachel is later overgenomen door iemand die zijn volière ermee wilde verwarmen. Ik had die persoon gewaarschuwd voor de gebreken. Enfin: de jonge kanaries zullen het vliegen ongetwijfeld geleerd hebben. Zelf zijn we snel we op aardgas overgegaan.

Bijdrage/aanvulling van Paul van Calsbeek

Tussen stoken op kolen en stoken op aardgas zat, behalve de oliestook, ook nog het stoken op cokesgas. In bijvoorbeeld de Westergasfabriek in Amsterdam werden zogenaamde ‘cokes’ vergast, hetgeen een brandbaar alternatief werd voor steenkolen. Zoals we weten is de Westergasfabriek nu bekend als televisiestudio voor onder andere ‘De Wereld Draait Door.’