Met dank aan Ilse Steel voor het geleverde materiaal.

4 mei. Dodenherdenking. 20.00 uur. Twee minuten stilte. In nagenoeg alle Nederlandse gemeenten wordt een herdenkingsbijeenkomst georganiseerd bij één van de ruim 3.400 oorlogsmonumenten die ons land telt.

Dit mag nooit meer gebeuren!

De eerste dodenherdenking werd gehouden op 9 mei 1945 op de Dam in Amsterdam. Het Gemeentebestuur had dat op 8 mei beslist. Er werd een minuut stilte gehouden om de gevallenen te herdenken. Een jaar later werd de minuut stilte voor de herdenking van de doden op 4 mei gehouden. Diezelfde dag werd de eerste Bevrijdingsdag gevierd. Een jaar later werd de Dodenherdenking op 3 mei gehouden. Vanaf 1948 vond de Dodenherdenking plaats op 4 mei. De dag er na, 5 mei, wordt de bevrijding van de Duitse bezetting gevierd.

In eerste instantie was de herdenking alleen voor militaire oorlogsslachtoffers. In 1960 werden hier, na kritiek vanuit de (Joodse) gemeenschap, ook de meer dan 100.000 weggevoerde en vermoorde Joden aan toegevoegd, die daarvoor niet genoemd werden tijdens de herdenking. Na 1961 had de herdenking niet alleen meer betrekking op Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, maar worden alle door militaire conflicten en vredesoperaties getroffenen herdacht (zoals de politionele acties in Nederlands-Indië) en vredesoperaties (zoals in Libanon, Bosnië of Afghanistan). De omschrijving omvat ook de Duitse gevallenen in de Tweede Wereldoorlog, maar expliciete herdenking van deze doden ligt gevoelig.

De eerste grote ophef rond dodenherdenking ontstond in 1970. Twee mannen, van de zogenaamde Amsterdamse Jongerenactiegroep Homoseksualiteit, probeerden een krans te leggen op het oorlogsmonument op de Dam voor de in concentratiekampen omgekomen homoseksuelen. Dit werd verboden en de mannen werden afgevoerd door de politie. Na Kamervragen mocht het jaar daarop wel een krans worden gelegd voor omgekomen homoseksuelen en zigeuners tijdens de Tweede Wereldoorlog. De herdenking blijft een gevoelig onderwerp, regelmatig lopen de gemoederen nog hoog op, zoals bijvoorbeeld toen de Duitse ambassadeur in Nederland had aangegeven op 4 mei graag bij de ceremonie op de Dam aanwezig te zijn. Dit ging uiteindelijk niet door, wegens de grote stroom kritiek.

Niet alleen bij de nationale ceremonie in Amsterdam, maar ook bij plaatselijke herdenkingen zijn er vaak conflicten over de invulling van 4 mei. Zo ontstond in 2011 in Culemborg onrust, omdat de zoon van NSB-er Rost van Tonningen daar op 4 mei zou komen spreken. In andere dorpen en steden worden wel steeds vaker Duitsers bij het herdenkingsritueel betrokkenen, om te laten zien dat er ook Duitse slachtoffers waren. Hierop is vooral kritiek vanuit de Joodse gemeenschap en voormalig verzetsstrijders, die vinden dat Duitsers daarmee op hetzelfde niveau worden geplaatst als de ‘echte’ slachtoffers.

De oorlogsgravenstichting

De oorlogsgravenstichting werd opgericht op 13 september 1946 door reserveluitenant-kolonel dr. A. van Anrooy, bedrijfsarts bij Philips. Als hoofd van de dienst voor Identificatie en Berging van het Ministerie van Oorlog, kwam Dr. Van Anrooy dagelijks in aanraking met het leed van de Tweede Wereldoorlog. Tijdens een werkbezoek aan de Britse ‘Imperial War Graves Commission’ (later de ‘Commonwealth War Graves Commission’), opgericht na de Eerste Wereldoorlog, realiseerde van Anrooy zich dat het noodzakelijk was ook in Nederland een dergelijke organisatie in het leven te roepen.

Het moest een organisatie zijn, die zich wereldwijd zou gaan inzetten voor de Nederlandse oorlogsgraven. Helaas kwam Dr. Van Anrooy vlak na de oprichting van de stichting op 24 december 1946 bij een verkeersongeluk om het leven. Zijn echtgenote, mevrouw H.G. van Anrooy-de Kempenaer, raakte bij dit ongeluk gewond, maar herstelde vrij snel. Zij was vanaf het begin nauw betrokken bij de oprichting van de Oorlogsgravenstichting. Toen men op haar een beroep deed het werk van haar man voort te zetten, nam zij na enige aarzeling deze uitnodiging aan. Zo werd zij de eerste President van de stichting. Zij heeft deze functie 25 jaar vervuld. Zij loodste de Oorlogsgravenstichting door de moeilijke beginfase, was de stuwende kracht achter vele activiteiten en onder haar leiding groeide de stichting uit tot een efficiënte organisatie.

De oorlogsgravenstichting houdt zich bezig met de aanleg, inrichting, instandhouding en verzorging van de Nederlandse oorlogsgraven overal ter wereld. De stichting heeft 50.000 graven van burgers en militairen die na 9 mei 1940 gesneuveld zijn onder haar beheer. Ook ontfermd de stichting zich over de graven van ca. 8.000 geallieerde militairen die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen. De twee grootste erevelden die de stichting beheert zijn die in Rhenen en Loenen.

Nationaal Monument

De Nationale Herdenking is in Amsterdam Deze bestaat uit 2 onderdelen: een herdenkingsbijeenkomst in de Nieuwe Kerk en een herdenkingsplechtigheid bij het Nationaal Monument op de Dam. Na de Tweede Wereldoorlog werden meer dan 1500 monumenten ter herinnering aan de bezettingstijd opgericht. Het Nationaal Monument op de Dam neemt een centrale plek in. Al vrij snel na de bevrijding stond er op de Dam een tijdelijk monument, dat er ongeveer 10 jaar heeft gestaan. Dit monument was een gebogen muur van baksteen. De muur was voorzien van nissen. In elk van de nissen stond een urn, met daarin aarde van executie-en erebegraafplaatsen, van elke provincie één.

Eind 1948 kreeg de beeldhouwer Johan Anton Rädecker samen met architect J.J.P. Oud de opdracht om een nationaal gedenkteken in het hart van de hoofdstad te ontwerpen. Na veel discussie werden hun plannen in 1952 officieel goedgekeurd. Het monument op de Dam is een 22 m hoge zuil van travetijn ontworpen door J.J.P. Ouden en versierd met beelden van Johan Anton Rädecker. Pas op 4 mei 1956 werd het monument door koningin Juliana onthuld.

De Nationale Dodenherdenking, de ceremonie

De ceremonie tijdens de Nationale Dodenherdenking bestaat tegenwoordig uit een kranslegging, twee minuten stilte en een aantal toespraken op de Dam in Amsterdam. Onder andere koning Willem-Alexander en andere leden van het Koninklijkhuis en verschillende vertegenwoordigers van de regering zijn aanwezig. Ook is er veel aandacht voor veteranen uit de verschillende oorlogen.

Op 4 mei hoort de vlag van 6 uur ’s avonds tot zonsondergang (in Amsterdam 21.10 uur) halfstok te hangen. Indien er bij de dodenherdenking een vlag halfstok hangt, wordt de vlag in top gehesen nadat het volkslied is gezongen. Volgens het nieuwste protocol uit 2001 mag de vlag na het volkslied ook halfstok gelaten worden.

De Grebbeberg

Militair Ereveld
Het militair ereveld Grebbeberg bij Rhenen is de laatste rustplaats van meer dan 400 Nederlandse militairen die in mei 1940 sneuvelden in de strijd om het zuidelijkste gedeelte van de Grebbelinie. Zij zijn begraven in de grond die zij met hun leven hebben verdedigd. Na de overgave werden de Nederlandse en Duitse slachtoffers op de plaats van het strijdtoneel begraven. Deze begraafplaats op de Grebbeberg werd hiermee de eerste oorlogsbegraafplaats van Nederland. Na de oorlog werden de stoffelijke resten van de Duitse militairen overgebracht en herbegraven op de begraafplaats voor Duitse gesneuvelden in Ysselsteyn (Limburg). Sinds 1946 worden op de Grebbeberg regelmatig militairen herbegraven die elders in Nederland in die meidagen zijn gesneuveld en in familiegraven lagen begraven. Het ereveld telt nu ruim 800 graven. Na de bevrijding werd de militaire begraafplaats ingericht als nationale herdenkingsplaats. De Oorlogsgravenstichting heeft er uniforme grafstenen van witte Portland-steen geplaatst.

Het legermonument
Bij de ingang, op de Grebbeberg, staat het Nationale Legermonument. Dit gedenkteken, dat naar een ontwerp van ir. J.J.P. Oud door J.A. Raedecker en zijn zoon is gemaakt, bestaat uit een wit natuurstenen kruis met aan weerszijden een gebeeldhouwde liggende leeuw van kalksteen (Vaurion). Het monument is geplaatst op een rechthoekig voetstuk. Tegenover het Nationaal Legermonument staat een gedenkzuil, bekroond met een bronzen luidklok.

De klokkentoren
In de klokkentoren werd een bronzen luidklok opgehangen die symbolisch vervaardigd was uit 2.400.000 koperen centen die na de oorlog speciaal hiervoor zijn ingezameld. De klok zelf is versierd met het Nederlandse wapen en draagt de tekst: ‘ik spreek voor hem die viel’. Tussen de letters op de klok staan eenvoudige figuurtjes van centstukken, en het Nederlandse Rijkswapen. Achter de zuil staat een gebogen muur. De zuil is 7 meter hoog. De klok heeft een diameter van 97 centimeter en weegt 540 kilo.

Gedenkplaat
Op het ereveld staan een aantal herdenkingsmonumenten voor de regimenten infanterie die in mei 1940 op of bij de Grebbeberg waren gelegerd. Centraal staat een monument, dat in 2005 werd onthuld ter nagedachtenis van 138 Nederlandse militairen die in de meidagen van 1940 zijn gesneuveld, en van wie de laatste rustplaats niet aanwijsbaar is. De tekst op de plaat luidt:

‘TER NAGEDACHTENIS VAN DE GEVALLENEN IN DE MEIDAGEN VAN 1940 WAARVAN GEEN GRAFLOCATIE AANWIJSBAAR IS’.

De centrale gedenkplaat rust op vijf stukken steen die de vijf dagen van verzet in mei 1940 symboliseren. Het getal vijf komt ook terug in de platen onder de plaquette. Deze verbeelden de vijf jaren van overheersing en de bevrijding op de vijfde dag van de vijfde maand. De platen zijn 4 meter hoog en 4 meter 50 breed. Deze afmetingen staan voor de jaren 1940-’45. Uit één van de platen is een stuk gehakt, zodat het maaiveld zichtbaar is. Dit symboliseert het graf dat nooit gevonden is.

Ereveld Loenen
Het Ereveld Loenen is een erebegraafplaats gelegen in Loenen nabij Apeldoorn, die op 18 oktober 1949 door H.K.H. Prinses Wilhelmina werd geopend. Een belangrijk kenmerk van ereveld Loenen is de inrichting. De graven liggen bijna onopvallend verspreid over een bosgebied met een totale oppervlakte van 17 hectare. Hier zijn geen rechte rijen met kruisen, maar graven, ingericht met liggende stenen. Achter elk opschrift schuilt een eigen geschiedenis.

Het ereveld Loenen geeft een goed beeld van de verscheidenheid aan slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Onder hen bevinden zich gesneuvelde militairen, maar ook veel burgers: verzetsstrijders, en politieke gevangenen, Engelandvaarders maar ook slachtoffers van de gedwongen tewerkstelling (Arbeitseinsatz) in Duitsland. Centraal op dit ereveld bevindt zich een kapel. In deze kapel staat een eikenhouten schrijn met 42 gedenkboeken. In deze boeken staan de namen van circa 125.000 Nederlandse oorlogsslachtoffers waarvan de graflocatie niet bekend of niet aanwijsbaar is. Op deze manier worden deze personen toch herdacht.

De opzichter van het ereveld slaat iedere dag een pagina van een boek om. Aan de wand van de kapel hangt een bord met de namen van de Engelandvaarders die zijn omgekomen, en er bevinden zich enkele urnen met asresten uit concentratiekampen. Links naast de kapel staat het monument ‘De Vallende Man’ van de beeldhouwer Cor van Kralingen. Het is een bronzen beeld van een achterovervallende, naakte mannenfiguur, geplaatst op een voetstuk van Franse kalksteen met daarop een reliëf van de Nederlandse leeuw. Bij dit monument vindt ieder jaar op 4 mei een kranslegging plaats. Het beeld maakt onderdeel uit van een erehof met 102 grafstenen van gesneuvelde militairen. Het monument is onthuld op 26 mei 1951.

De Waalsdorpervlakte
De Waalsdorpervlakte bij Den Haag is door de jaarlijks uitgezonden dodenherdenking op 4 mei, een van de bekendste herdenkingsplaatsen van ons land. Op de Waalsdorpervlakte bevond zich in de Tweede Wereldoorlog een fusilladeplaats, gelegen in een duinpan. In de oorlog zijn door de nazi’s meer dan 250 mensen, (waaronder zich verzetsleden bevonden), gefusilleerd op de Waalsdorpervlakte. De meesten van hen verbleven in afwachting van de voltrekking van hun doodsvonnis in cellenbarakken, dat in de bezettingsjaren de bijnaam ‘Oranjehotel’ kreeg.

Het monument bestaat uit vier bronzen fusilladekruizen waarvoor een betonnen muurtje en een natuurstenen gedenksteen zijn geplaatst. Deze bronzen kruisen zijn replica’s van de vier oorspronkelijke fusilladekruisen. Tevens bevinden zich op het terrein een klokkenstoel met bourdon (luidklok) met daar rechtsachter het ‘Rauterkruis’.

Dit kruis geeft de plaats aan waar op 8 maart 1945 de 28 executies als represaille wegens de ‘Rauter-ramp’ plaatsvonden. Bij het monument is een informatiebord geplaatst. In een nabijgelegen duinpan, niet toegankelijk voor publiek, staat het houten ‘fusilladekruis’ waarbij vele lichamen zijn teruggevonden van gefusilleerde verzetsstrijders.

Bourdonklok

‘Rauter-ramp’. Op 8 maart 1945 vonden op de Waalsdorpervlakte 28 executies plaats. Twee dagen eerder raakte ‘Höhere SS- und polizeiführer’ Rauter door stom toeval betrokken bij een actie van een verzetsgroep op de Veluwe bij de Woeste Hoeve. De bedoeling was een vleestransport voor het Duitse leger te onderscheppen, maar zonder dat de overvallers het door hadden, raakten ze in gevecht met Rauter en zijn mannen. De ‘Rauter-ramp’ had represailles in heel het land tot gevolg. Bij de Woeste Hoeve werden dezelfde dag maar liefst 117 mensen geëxecuteerd. Het zou de grootste massa-executie uit de oorlog zijn. Op de Waalsdorpervlakte werden 28 mannen gefusilleerd. Op de plek van deze massa-executie bevindt zich op de duinpan een enkel kruis.

Margraten
In het Limburgse Margraten ligt de enige Amerikaanse begraafplaats in Nederland. Met ca.26 hectare is het een van de grootste begraafplaatsen ter wereld. Op 10 november 1944 vonden de eerste Amerikaanse soldaten er hun laatste rustplaats. Het Burgercomité Margraten stelde zich in februari 1945 ten doel voor elk graf een vrijwilliger te vinden die het graf zou bezoeken, er bloemen zou leggen en eventueel contact zou onderhouden met de nabestaanden in Amerika. De Nederlandse bevolking reageerde massaal.

De Nieuwe Kerk in Amsterdam
De Nieuwe Kerk is één van de belangrijkste en grootste monumenten van Amsterdam en speelt een belangrijke rol in de geschiedenis van de constitutionele monarchie. Eind 14e eeuw, toen de Oude Kerk te klein werd, werd de Nieuwe Kerk gebouwd. De gotische kerk, gebouwd naar het voorbeeld van de kathedraal van Amiens, was gewijd aan Onze Lieve Vrouwe en de Heilige Catharina. De naam is echter altijd Nieuwe kerk gebleven ter onderscheid van de oude Kerk. De meest bezochte kerk van Nederland werd in het voorjaar van 1410 in gebruik genomen.

In 1578, toen het katholicisme verboden werd, werd de rijke decoratie vervangen door een protestants interieur: de standbeelden en altaarstukken werden verwijderd of vernietigd en de muren werden wit geverfd.

De laatste 30 jaar is de kerk een bloeiend cultureel centrum en beroemd vanwege haar spraakmakende tentoonstellingen. De kerk staat ook bekend als de plaats waar de kroning van het staatshoofd en de Nationale Herdenking op 4 mei plaatsvinden.

Ilse Steel

Bronnen:

Klaas Jansma & Meidert Schroor – Onze vaderlandse geschiedenis
Oorlogsgravenstichting
Gerjan Heij – De bevrijding
Vereniging Erepeloton Waalsdorp
Nationaal comité 4 & 5 mei
Home netwerk oorlogsbronnen
ANP Historisch archief
Adoptiegraven Margraten