Juut 1944

Het was een kille herfst, dat najaar 1944. Het zou wel eens een strenge winter kunnen worden. En brandstof was schaars.

De meeste haarden en kolenkachels waren allang vervangen door kleine plaatijzeren kniehoge potkacheltjes, allesbranders, waarin behalve de schaarse eierkolen en bruinkoolbriketten ook hout, karton, stukken autoband en papier de warmte voor een kleine kamer moesten leveren. Vooral rubber zorgde voor veel hitte. De lange pijp langs het plafond met een knik vanaf de kachel naar de schoorsteen heb ik thuis wel eens roodgloeiend gezien! Dan werd het boven ook warm. Want normaal bleef de rest van de woning koud.

Achter ons huis stond een grote houten kuip van een oude wasmachine gevuld met water, waarin kranten werden geweekt. Op de rand van de kuip had mijn grootvader een ijzeren persje gebouwd van eigen vinding met een grote zwengel. Door daar regelmatig nat papier in te doen en het water er zoveel mogelijk uit te persen kreeg ik na verloop van tijd een soort papieren briketten van zo’n 15 cm, die op het platte dak van de schuur nog lang in de buitenlucht moesten nadrogen. Het was een heel werk, voor je op die manier een paar dagen brandstof had. Ze brandden ook niet echt maar gloeiden heel lang. En de warmte was grotendeels suggestie.

Wanneer er weer eens een trein beschoten was buiten Utrecht (zoals op het traject Utrecht-Amsterdam) en de ontplofte of doorzeefde stoomlocomotieven naar Het Werkspoorterrein achter het Julianapark waren gesleept ging dat gerucht snel door de straten. En wij kropen onder de hekken en het prikkeldraad door om een kostbaar stuk antraciet te bemachtigen uit de tenders. En bij het Werkspoor werd spoorwegmateriaal gebouwd/ gerepareerd. Natuurlijk mocht dat niet en liepen er bewakers; maar wij waren nog klein en snel en op ons werd niet echt geschoten, al kon je een gemene schop krijgen (onder dat deel van je rug waar die z’n fatsoenlijke naam verloor).

Na schooltijd gingen we met een leeg blik of een emmertje naar de ashoop, buiten de stad. Daar groeven we stukjes niet-geheel-verbrande cokes op, die thuis nog een poosje konden gloeien. En soms vond je op de afvalhopen buiten de stad wel eens een kapotte stoel, een stapeltje papier. Want alles wat wilde branden was welkom.

Brandhout
Vijf huizen bij ons vandaan, in het volgende blok van de Fokkerstraat in Zuilen woonde een manke politieagent: een juut, in goed Utrechts. Het was een kleine, vriendelijke man waar mijn ouders vertrouwelijk mee omgingen. Een enkele maal bracht ik wel eens een pakje voor hem weg met illegaal drukwerk. Dat was behoorlijk link, maar ik ben daarmee – als twaalfjarige – gelukkig nooit gesnapt.

Op een avond sprak hij met mijn ouders af om samen met mij brandhout te gaan halen in de omgeving van Groenekan, richting Bilthoven. Meteen de volgende middag gingen we op onze fietsen met massieve banden gedeeltelijk door de stad via de polders naar ons doel. Dat was een vrij open stuk bos en daardoor niet bewaakt, naar wij dachten. J. had een spanzaag in onderdelen en ik had een bijltje onder mijn jas. Al snel hadden we een mooie boom uitgezocht, niet te kolossaal; en we begonnen te zagen. Met veel gekraak ging hij om. J., die voortdurend oplette was de eerste die ze zag aankomen: twee gewapende mannen in uniform. Hij bleef staan terwijl ik met de kostbare spanzaag en het bijltje wegrende en een eind verder met kloppend hart achter een struik dook. Ik kon niets verstaan, zag alleen de gebaren en daarna hoe de mannen verder liepen. J. vertelde me later dat ze al zijn papieren hadden ingenomen; hij moest zich daarvoor aan het eind van de middag vervoegen bij de boswachterswoning. Hij zat hier nogal over in, want voor hem, als politieagent waren die papieren extra belangrijk.

Toch gingen we door met zagen en hakken en bouwden een mooie stapel brandhout achter op onze fietsen. Aan het eind van de middag, in de schemer zijn we naar het boswachtershuis gelopen. Ik moest op het pad wachten terwijl J. eerst aanbelde, toen klopte en daarna om het oude huis liep. Hij kwam na een poosje met een verwonderde doch dankbare blik in zijn ogen naar mij toe. Een van de twee mannen was de boswachter geweest. De andere – in Duitse dienst – was degene die hem zijn papieren had afgenomen en waarvoor hij het meest bang was geweest. En nu had hij al zijn papieren in het boswachtershuis zien liggen, op een keukentafel, vlak voor het open raam. Hij kon ze zo meenemen, kon er gewoon bij door zijn hand uit te steken. En niemand had op zijn bellen en kloppen gereageerd! Dankbaar en gelukkig zijn we met onze vracht in het donker weer naar huis gereden. We hadden weer voor een poosje brandstof.

Die winter zijn in onze wijk alle jonge boompjes met paaltjes, alle houten putdekseltjes, alle hekjes en in sommige huizen zelfs bijna alle binnendeuren en trapleuningen verdwenen. Ook het houten beschot van veel zolders bleek later deels te zijn gebruikt om de intense kou te bestrijden. Maar gelukkig begon het op 31 januari 1945 weer te dooien.

Meeuw
Met deze vriendelijke buurman heeft mijn vader eens geprobeerd een meeuw te vangen. Die grote meeuwen zagen er zeer eetbaar uit, al smaakten ze waarschijnlijk naar traan! Daartoe hadden ze vissnoeren uitgelegd met stukjes vis aan scherpe haken en lagen als echte jagers een eindje verder op de loer. Natuurlijk hadden ze nog liever een eend of een gans gehad, maar die lieten zich in onze wijde omgeving tijdens de oorlog niet meer zien.

Er zijn toen toch een paar dingen gebeurd, waardoor ze die dag ook niet één meeuw hebben kunnen bemachtigen. Wel liepen ze allebei in het sompige terrein een fikse verkoudheid op. We hebben allerlei dingen geprobeerd te eten in die tijd; maar echte zeemeeuw heeft dus nooit op het menu gestaan. Daarom denk ik nu nog wel eens als ik die grote brutale krijsende beesten zie: hoe zou dat – goed klaargemaakt – hebben gesmaakt?