Na de oorlog probeert een deel van de politieke elite de Nederlandse verzuiling van de maatschappij en de politiek te doorbreken. De vorming van een grote progressieve volkspartij op christelijk-sociale grondslag mislukt. Bij de verkiezingen in 1948 blijven de kiezers de oude partijen trouw en keerden de zuilen terug. Twee jaar later ging Nederland opnieuw naar de stembus in verband met het zelfstandig worden van Indonesië.

Willem Schermerhorn, was een nuchtere Noord-Hollandse boerenzoon die als Delfts geodetisch ingenieur een wereldvermaarde geleerde werd door de introductie van fotogrammetriek in de luchtkartering. Was in de jaren dertig actief als voorzitter van ‘Eenheid door Democratie’. In de bezettingstijd betrokken bij het hooglerarenverzet en gijzelaar. Mede-initiatiefnemer van de Nederlandse Volksbeweging en medeoprichter van de PvdA. In opdracht van Wilhelmina formeerde hij in 1945 met Drees een kabinet waarvan hij minister-president werd.

Na de verkiezingen benoemde het kabinet Beel hem tot voorzitter van de Commissie-Generaal voor Nederlands-Indië, een functie die hem veel smaad opleverde. Hij keerde daarna terug in de wetenschap, maar bleef actief als Tweede en Eerste Kamerlid. In de Senaat gezaghebbend woordvoerder onderwijs en ontwikkelingssamenwerking. Pas tegen het eind van zijn leven kreeg hij de waardering die hij verdiende.

Ruim een maand na de bevrijding benoemt Koningin Wilhelmina dit eerste naoorlogse kabinet. Het is een ‘koninklijk’ kabinet en wordt ook wel een ‘noodkabinet’ genoemd, dat orde op zaken moet stellen na de Duitse bezetting, het economische herstel ter hand moet nemen, en verkiezingen moet voorbereiden. Het parlement zal pas vanaf november 1945 functioneren. Het kabinet-Schermerhorn-Drees bestaat uit ministers van de SDAP (Sociaal Democratische Arbeiderspartij), de CHU’er (Christelijk Historische Unie) Lieftinck  evenals vijf partijloze ministers, van wie er later twee PvdA-lid werden. Minister-president Schermerhorn is afkomstig uit de kring van de VDB Vrijzinnig-Democratische Bond, links liberale partij). De VDB ging later met de SDAP en de CDU (Christelijk-Democratische Unie) op in de PvdA.

Het kabinet treedt op 24 juni 1945 aan. Nadat op 16 mei 1946 de Tweede Kamerverkiezingen hebben plaatsgevonden, vraagt het kabinet ontslag. Na de vorming op 3 juli 1946 van het kabinet Beel 1 verleent de Koningin dat ontslag.

Een jaar na de oorlog (mei 1946) werden er voor het eerst weer algemene verkiezingen gehouden, die resulteerden in het kabinet Beel 1. Het eerste kabinet-Beel, bestaat uit ministers van KVP en PvdA, alsmede drie partijloze personen. Minister-president Beel is afkomstig uit de KVP. De samenwerking tussen KVP en PvdA staat bekend als ‘het nieuwe bestand’ en legt de basis voor een gematigd progressief beleid.

De wederopbouw van Nederland na de Duitse bezetting wordt door dit kabinet verder ter hand genomen. Verder worden eerste stappen gezet op weg naar de verzorgingsstaat. Onderhandelingen over een Nederlands-Indonesische Unie en de daaruit voortvloeiende onrust in Nederlands-Indië vragen de nodige aandacht. Het kabinet trad af vanwege ontbinding van de Tweede Kamer, en vervroegde verkiezingen, (1946) naar aanleiding van een Grondwetswijziging.

Louis Beel, was een katholieke staatsman. Eén van de belangrijkste politici van na 1945. Begon zijn loopbaan als gemeenteambtenaar. In 1945 werd hij minister van Binnenlandse Zaken en als zodanig speelde hij een voorname rol bij de naoorlogse zuiveringen. Was als premier en Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon een vooraanstaande figuur in het moeizame proces van dekolonisatie. Voorstander van militair optreden (politionele acties) tegen de Republiek Indonesië. Na terugkeer uit Indië hoogleraar en in 1951 weer minister van Binnenlandse Zaken en in het kabinet- Drees 3, tevens vice-premier. Had een goede band met Drees. In de jaren vijftig en zestig als (in)formateur betrokken bij de vorming van diverse kabinetten, vooral van centrumrechtse signatuur. Belangrijk adviseur en vertrouweling van koningin Juliana. Gezagvol, inventief en doortastend politicus, die vaak als regelaar en ‘bruggenbouwer’ fungeerde. Ook een wat dorre jurist. Beel had als bijnaam de ‘Sfinx’.

Josef van Schaik, was een vooraanstaande katholieke politicus, zowel voor als na de Tweede Wereldoorlog. Was advocaat. Behoorde als Kamerlid tot de linkervleugel van zijn fractie en was in 1923 aanvoerder van de dissidenten die de Vlootwet torpedeerden. Werd in 1929 Tweede Kamervoorzitter en in 1933 minister van Justitie in het kabinet Colijn II. Kreeg te maken met de problemen rond de instroom van Duitse (deels joodse) vluchtelingen en voerde een restrictief toelatingsbeleid. Werd in 1937 weer Kamervoorzitter. Protesteerde op 10 mei 1940 kort, maar krachtig tegen de Duitse inval. Formeerde in 1948 met Drees een kabinet op brede basis en gaf daaraan als vice-premier mede leiding.

Het kabinet, Drees – Van Schaik, moest had deze ‘brede basis’ nodig om Grondwetsherziening mogelijk te maken. Dat was wenselijk vanwege de soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië. In 1948 geeft de regering opdracht tot een tweede politionele actie in Indonesië, maar onder internationale druk, vooral van de Verenigde Staten, moeten onderhandelingen worden gestart, die op 27 december 1949 leiden tot de Soevereiniteitsoverdracht die uiteindelijk in december 1949 na veel strijd tot stand komt. Als in januari 1951 de VVD-fractie met een (overigens verworpen) motie van afkeuring komt over het Nieuw-Guineabeleid, vraagt minister Stikker (VVD) van Buitenlandse Zaken ontslag. Omdat hiermee de basis onder het kabinet wegvalt, volgen zijn collegae. Het kabinet bestaat uit ministers van de PvdA, KVP, VVD, CHU en twee partijloze ministers. Minister-president Drees is afkomstig uit de PvdA. Het kabinet treedt op 7 juli 1948 aan, wordt op 24 januari 1951 demissionair en op 15 maart 1951 opgevolgd door het tweede kabinet Drees. In 1949 treedt Nederland toe tot de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). Verder komen enkele grenscorrecties met Duitsland tot stand.

Het koningshuis

Gedurende de oorlogsjaren kon koningin Wilhelmina in Londen een grote persoonlijke invloed uitoefenen op staatszaken. Vanuit Engeland was ze nauw betrokken bij het verzet en de plannen voor de wederopbouw van Nederland na de oorlog. Ze koesterde zelfs verwachtingen voor een ander staatsbestel waarbij de macht van het Oranjehuis zou worden vergroot. De werkelijkheid na 1945 was een grote teleurstelling voor haar. Ze was gedurende de oorlogsjaren een lichtend voorbeeld voor haar onderdanen geweest en had een grote wilskracht getoond, waarvoor zelfs de president van de Verenigde Staten, Roosevelt, ontzag had. Ook de snelheid waarmee Nederlands-Indië zich van het moederland had losgerukt stemde haar bitter. Op 4 september 1948 maakte ze de weg vrij voor haar dochter Juliana. Het was de dag van haar vijftigjarig jubileum als koningin der Nederlanden. Op 6 september 1948 werd Juliana in de Nieuwe Kerk in Amsterdam ingehuldigd als de nieuwe vorstin. Juliana werd door haar sociale bewogenheid en haar gemoedelijke optreden door het Nederlandse volk op handen gedragen.